تاریخچه ومفاهیم بهره وری

بهره وری

بهره ‌وری در زبان فارسی یعنی سود برندگی، با فایدگی و کامیابی. در کل بهره ‌وری نگرشی برای کسب سود بیشتر است. 

قبل از اینکه تعاریف علمی بیشتری ارائه شود با نگاه به چند آمار می‌توانیم مفهوم آن را بهتر درک کرده و با فلسفه آن بیشتر آشنا شویم:

_ هدر رفت آب در ژاپن 10 درصد است در حالی که در ایران 32 درصد.

_ میانگین عمر مفید ساختمان‌های ما 20 سال در حالی که در کشورهای اروپایی بین 90 تا 100 سال است.

_ میزان مصرف انرژی در کشور ما در مقایسه با استانداردهای جهانی به اندازه یک کشور با 850 میلیون جمعیت است.

_ ما نیم درصد جمعیت جهان 4% تصادفات منجر به فوت در دنیا را داریم.

_ ما برای 1000 دلار درآمد 14 بشکه نفت خام مصرف می‌کنیم در حالی‌که در ژاپن برای 1000 دلار درآمد 1 بشکه مصرف می‌شود.

خب دلیل تمام این موارد چیست؟

مسلماً پاسخ‌های زیادی را مد نظر دارید:

ضعف در مدیریت و برنامه‌ریزی، عدم تمایل زیاد به کار و تلاش، اسراف، عدم آموزش صحیح و خیلی دلایل دیگر که همه روزه در جامعه مطرح و یکی از مباحث اصلی تبادل نظر در کشور ما است.

همه این‌ها یعنی این‌که هم کارها درست انجام نمی‌شوند و هم کارهای خوب و درستی برای انجام شدن انتخاب نمی‌شوند. حالا این کلمه درست خودش کلی معنی دارد ولی بهرحال درمان درد ما و هدف همه ما رسیدن به این جمله است:

انجام درستِ کارهای درست این یعنی بهره‌وری

که طبق فرمول، خودش شامل دو قسمت است:

مثال

بهره‌وری= اثربخشی (قراردادن نردبان در جای درست)+کارایی (سریعتر بالارفتن از نردبان)

اثربخشی تعیین اهداف درست و رسیدن به آنهاست. کارایی با منابع کمتر و سرعت بیشتر به هدف رسیدن است.

فرض کنید قرار است یک کاری را 10 ساعته انجام بدهید. اگر بتوانید این زمان را به نصف برسانید یعنی 5 ساعته انجامش دهید می‌توانیم بگوییم که کارایی شما 100% افزایش پیدا کرده ولی اگر کار را اشتباه انجام داده باشید چه؟ اثربخشی شما در این حالت صفر بوده پس کارایی و اثربخشی با همدیگر بهره‌وری را بالا می‌برند و به هر دو  باید همزمان توجه کرد.

سازمان بین‌المللی کار (ILO) بهره‌وری را اینطور تعریف می‌کند: 

بهره‌وری عبارتست از نسبت ستاده به یکی از عوامل تولید (زمین، سرمایه، نیروی کار و مدیریت)

یعنی این‌که سازمان در قبال مقدار معینی از محصول به چه نسبتی از منابع تولیدی استفاده می‌کند.

مثلا اگه من بتوانم با 1000 کالری غذا خوردن و انرژی وارد بدن کردن 20 ساعت کار کنم در مقایسه با کسی که با همین مقدار کالری فقط 10 ساعت می‌تواند کار کند بهره‌وری بالاتری دارم. البته اگر بدنم آسیب نبیند. پس شاید یک راه این باشد که غذای مناسب‌تری بخورم (یعنی انتخاب کار درست یا اثربخشی) و از همان مقدار کالری کارآیی بیشتری بکشم.

برخی تصورات غلط در مورد بهره‌وری:

_ بهره وری معادل تولید نیست.

_ بهره وری موجب کاهش اشتغال نخواهد شد.

_ بهره وری به مفهوم زیاد کار کردن نیست.

_ بهره وری وظیفه همه است.

_ بهره وری فقط با کاهش هزینه های نیروی انسانی بهبود نمی یابد.

_ بهره وری به مفهوم خساست نیست.

_ بهبود بهره وری بازی یک سر برد نیست.

تعاریف بهره وری:

1. رابطه بین حجم تولیدی که در مدت معین به دست آمده، به حجم عواملی که در جریان آن تولید مصرف شده است.
2. معیار عملکرد و توان موجود تولیدی
3. نسبت بازده سیستم به مقدار عوامل مصرف شده در تولید
4. دایره المعارف بریتانیا: نسبت آنچه تولید می شود به آنچه که برای تولید مورد نیاز است.

بهره وری از مجموع اثر بخشی و کارایی در انجام فعالیت ها بدست می آید:

• کارایی به معنای انجام درست کارها است و بر کمیت و میزان فعالیت های انجام شده تاکید دارد. (سرعت عمل در استفاده از ظرفیت های تولید)
• اثربخشی به مفهوم انجام کار صحیح می باشد و توجه آن بر کیفیت و میزان مفید بودن کارهای اجرا شده است.

 

تعریف بهره وری از دید سازمان های مختلف:

• مرکز بهره وری ژاپن: هدف از بهبود بهره وری در وهله نخست عبارتست از به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی،تسهیلات و ... به نحو علمی، کاهش هزینه های تولید، گسترش بازار، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزد های واقعی بطوریکه به سود کارگر، مدیریت و عموم مصرف کنندگان باشد.

افزایش بهره وری از طریق بهبود شرایط کار، اساس و پایه ای برای غنای زندگی و معنا بخشیدن به زندگی انسان است.

• دفتر بین المللی کار(ILO): بهره وری رابطه بازده تولید با یکی از عوامل تولید است. به عبارت دیگر درجه استفاده از هر یک از عوامل تولید، بهره وری می باشد.
• آژانس بهره وری اروپا: بهره وری یک دیدگاه فکری است و هدف آن تلاش در جهت بهبود وضع موجود می باشد.

بهره وری به عنوان یک مفهوم اقتصادی و اجتماعی:

هر قدر فعالیت اقتصادی بتواند آسایش جسمی و روانی و بهبود کیفی در زندگی افراد پدید آورد بهره ورتر خواهد بود.

اگر هدف و غایت توسعه اقتصادی، بهبود سطح زندگی کشورهای در حال توسعه باشد، وسیله طبیعی تحقق آن افزایش بهره وری است و راه مهم و اساسی افزایش بهره وری هم سرمایه گذاری در منابع انسانی است (یان برگن).

بطور کلی مهم ترین عامل موثر در افزایش بهره وری، نیروی انسانی و مسایل انگیزشی نیروی انسانی است، بعبارت دیگر فرهنگ سازی و گسترش فرهنگ بهره وری در میان نیروی انسانی مهم ترین عامل در افزایش بهره وری است.

بهره وری از دیدگاه گروههای مختلف:

• کارکنان: کار در محیطی پاکیزه، شرایط کاری مساعد، فضایی صمیمی و دوستانه همراه با آرامش حاصل از امنیت شغلی و اقتصادی، توجه به پرورش مهارتها و استعدادها و پرداخت حقوق و پاداش متعادل با کار انجام شده.
• مصرف کننده: دسترسی به کالای ارزان، مرغوب و فراوان
• تولید کننده: سرمایه گذاری مناسب و تولید بیشتر، رقابت بهتردر عرصه تولید محصولات، فروش بیشتر و سود آوری بالاتر
• دولت: عمران و آبادانی بیشتر، افزایش سطح اشتغال، کاهش تورم، توزیع عادلانه ثروت
• ملت: رفاه، آسایش و زندگی بهتر، فرصتهای شغلی مناسب، امکان دسترسی به کالا و خدمات ارزان.

 

بهره وری بالا منجر به تقلیل هزینه ها و در نتیجه کاهش قیمت ها می گردد. از این رو مصرف کنندگان برای خرید کالاها و خدمات مبلغ کمتری می پردازند.

باید به این نکته توجه داشت که  رشد بهره وری در جامعه در بستر توسعه اجتماعی صورت می پذیرد و این توسعه در شرایطی بدست می آید که تمدنی نو در جامعه شکل گرفته باشد. تمدنی برخوردار از نظام های ارزشی، فکری و عینی هماهنگ که بتواند زمینه ساز ایجاد جوامع انسانی توسعه یافته و کمال گرا گردد و فقط جامعه سرشار از چنین انسانهایی است که می تواند زمینه ساز زندگی بهتر شود.

چالش برای افزایش بهره وری احتمالا جدی ترین مبارزه ایست که مدیریت و نیروی کار امروزه با آن روبرو است و بیشترین، فوری ترین و بلند مدت ترین پاداش را نیز همراه دارد.

دلایل اهمیت بهره وری:

• منابع، امکانات و قابلیت های محدود:جمعیت فزاینده و رشد توقعات مردم در برابر محدودی منابعی که در سراسر دنیا برای پاسخگویی به این نیازها و توقعات وجود دارد باعث می شود تا توجه به استفاده بهره ور از این امکانات محدود بیشتر شود.
• رابطه تورم و بهره وری: ساده ترین راه ممکن برای دستیابی به درآمد بیشتر برای عرضه کنندگان کالا و خدمات، انتقال بار بر دوش مصرف کننده است. لذا تولید کنندگان بجای افزایش بهره وری جهت رسیدن به سود بیشتر، اقدام به افزایش قیمت ها می کنند که این خود موجب افزایش هزینه های تولید و کاهش بیشتر و مضاعف بهره وری می شود. در حالیکه در روی دیگر سکه افزایش بهره وری استفاده از منابع موجب کاهش هزینه های تولید و در نتیجه کاهش قیمت ها می گردد، در اینحالت مصرف کننده کالاهای بیشتری را با قیمت کمتر خریداری نموده و تولید کننده نیز از طریق کاهش هزینه ها و افزایش میزان فروش درآمد بیشتری کسب می نماید.
• انتخاب اولویت های اقتصادی- صنعتی جهت سرمایه گذاری با استفاده از نظریه شاخص بهره وری: لزوم اندازه گیری بهره وری و مطالعه آن در صنایع مختلف منجر به طبقه بندی صنایع از لحاظ بهره ور بودن و سودآوری می شود و به عنوان شاخصی برای اولویت گذاری طرح های سرمایه گذاری مورد استفاده قرار می گیرد.
• تاثیر فزاینده بر فرهنگ کشورها و افزایش نظم و ترتیب و سرعت

عوامل موثر بر بهره وری:

1. عوامل خارجی: ارزشهای ملی، فرهنگی، اجتماعی و جهت گیری های سیاسی جامعه
2. عوامل داخلی: ابزار، تکنولوژی، مواد، طراحی، آموزش، ارتباطات، ماشین آلات و ...

عوامل 6 گانه موثر بر تولید:

• نیروی کار
• مدیریت
• مواد اولیه
• انرژی
• سرمایه
• تکنولوژی (ماشین آلات، دانش فنی و اطلاعات)

 افزایش بهره وری در زمینه نیروی انسانی یعنی نیروی کار و مدیریت، تهیه و توسعه سایر عوامل تولید را منجر می شود.

عوامل عمده افزایش بهره وری عبارتند از:

نیروی انسانی، سرمایه و تکنولوژی

تقریبا همه صاحبنطران و مدیران سرشناس صنایع جهان، منابع انسانی را اساسی ترین عامل رشد بهره وری تلقی کرده اند و معتقدند که سرمایه و تکنولوژی را می توان بصورت وام تامین نمود و خریداری کرد اما انسانها را نه می توان وام گرفت و نه می توان خرید. انسانها به عنوان سرمایه های اصلی (بخصوص در کشورهای جهان سوم) پرورش یابند و در آنها انگیزه تلاش ایجاد شود.

منابع انسانی پایه اصلی ثروت ملتهاست (فردریک هاربیسون)

اگر کشوری نتواند مهارت و گردش دانش را توسعه دهد و از آن در اقتصاد ملی به نحو موثر بهره برداری کند، قادر نیست هیچ چیز دیگری را توسعه دهد و بالعکس اگر کشوری به بهره وری نیروی کار دست یافت قادر به هر نوع پیشرفتی خواهد بود.

عوامل موثر بر بهره وری نیروی انسانی:

1. رابطه نیروی کار با مدیریت: روابط دلسوزانه و پدرانه میان مدیران و کارکنان و همچنین روابط دوستانه میان کارکنان هر واحد صنعتی

فرهنگ مشارکت نقش موثری در ارتقای بهره وری دارد. عدم مشارکت کارکنان در امر تصمیم گیری و در نتیجه نگرش نامطلوب نسبت به مدیران تاکنون مانعی بر سر راه ارتقای  بهره وری بوده است.

1. شرایط محیطی داخل سازمان: عواملی چون ایمنی محیط کار، نور، تهویه، مسایل ارگونومیکی و سایر ننکات نقش ویژه ای را در این زمینه دارند.
2. محیط خارجی و تحولات آن: تصمیم گیری ها و سیاستگذاری های بیرون سازمان، فرهنگ جاری جامعه و ...
3. آموزشهای کاربردی یکی از ارکان اصلی بهره وری منابع انسانی می باشد.
4. ابداع و استفاده از تکنیک های جدید
5. برنامه ریزی استراتژیک
6. شیوه های جدید مدیریتی: مشارکت کارکنان در تولید و تصمیم گیری، ایجاد تناسب بین اختیارات و وظایف، ایجاد محیط همکاری و همدلی در سازمان، ایجاد سیستم ارزشیابی و پاداش.
7. رشد و توسعه اقتصادی: پایین بودن درآمد ملی در کشورهای در حال توسعه منجر به محدودیت امکانات و برنامه های آموزشی کارگران و مدیران تولیدی می شود و در نتیجه بهره وری نیروی کار را پایین نگه می دارد.
8. تناسب بین کارگران و ماشین آلات تولیدی
9. تنظیم دقیق ساعات کار: بعنوان مثال همواره کاهش ساعات کار باعث افزایش بهره وری در ساعات باقیمانده نمی شود بلکه ممکن است باعث روی آوردن اشخاص به شغل دوم شود.
10. رابطه بین نیروی کار و بهره وری کارکنان
11. رابطه جنس نیروی کار و بهره وری کارکنان: زنان بیشتر متصدی شغلهایی هستند که کمترین تاثیر را در ارتقای بهره وری نیروی کار دارد.

 

بهره وري منابع انساني صرفا از طريق افزايش حقوق و مزايا و امكانات رفاهي بدست نمي آيد، بلكه بهره وركردن انسانها در ايجاد رضايت و افزايش كيفيت زندگي كاري عامل عمده اي است كه البته برقراري ارتباط متقابل بين اين دو پديده به باورهاي مشترك و فرهنگ سازماني مساعد نياز دارد.

(مثال: صنايع نساجي بزرگ اصفهان در دهه 70 با وجود حقوق و مزاياي بالاتر داراي بهره وري پايين تري نسبت به صنايع كوچكتر بودند.)

در شكل گيري اين فرهنگ مديران و رهبران جامعه و سازمانها بيشترين نقش را ايفا مي كنند.

پیاده‌سازی چرخه بهبود بهره‌وری

یکی از پروژه‌های پایه‌ای که اکثر سازمان‌ها و شرکت‌های ایران در صدد پیاده‌ سازی آن برآمدند و البته سازمان مدیریت صنعتی هم حمایت‌های مختلفی را برای شرکت‌ها در این خصوص در نظر می‌گیرد پیاده‌سازی چرخه بهبود بهره‌وری است که شامل مراحل زیر است:

1. مرحله اندازه گیری بهره وری

با استفاده از یکسری فرمول ها و شاخص‌ها سطح بهره‌وری کنونی سازمان را اندازه می‌گیرند. این مرحله معمولا خیلی سخت و پیچیده است.

2. مرحله ارزیابی و تحلیل بهره وری

در این مرحله نقاط ضعف را بررسی و تحلیل می‌کنند تا مشکلات مشخص شوند.

3. برنامه ریزی برای بهبود بهره وری

در این مرحله اصلاح و پروژه‌های بهبود را برنامه‌ریزی می‌کنند.

1.3. ساز و کار طراحی مطلوب

2.3. مرحله فرهنگ سازی

3.3. مرحله عاطفی کردن بهبود بهره وری

4.3. مرحله ساختارسازی

5.3. مرحله عمل

6.3. مرحله بازنگری